Volkanlar
Lavlar fışkırarak alev ırmağına katılır. Zaman ., zaman gökyüzüne doğru II binlerce roket fırlar.' Harun
Tazieff, bu tür olayları görmeye alışkın olan ünlü volkanolojist,bir volkanın patlamasını böyle anlatmıştır.
Geçmiş zamanlardan beri insanların korkuyla seyrettikleri ve merak ettikleri büyüleyici ve dehşet verici olay.
AYADAN
ı yüzyıldan beri kurgu bilim »kayanın ve külün dı-s göre dünyanın mer-r geçit olduğunu düşün-ı Ncayeler yazmışlardır.
ı bu maddelerin yerin ı değil (6300 km. derinde) daha yakın tabakalardan (100 km. derinlikte) geldiği bilinmektedir.
BİR VOLKANIN DOĞUŞU
Dünyanın kabuğunun 30 ile 90 km. kadar altında, magma denilen erimiş kaya rezervuarı vardır ve ısısı çok yüksektir (1500°C.)
Magma, katı kaya tabakaları tarafından çevrelenmiştir v» üstteki tabakalar ftttteftMe çok büyük bir basınç âltındadtf. Dünyanın kabuğu sürekli olarak hareket halindedir ve bu hareketler sonuÇunda bazen çatlaklar
Solda: Etna yanardağının patlamasını gösteren temsili bir
EN YÜKSEK VOLKANLAR
Dünyanın en yüksek volkanı And'ların Arjantin tarafında bulunan Cerro Acuncagua 'dır (6.960 m.) fakat bu volkan ölüdür. Avrupa'da İse en yüksek volkan Sicilya'da Eina yanardağıdır ve yüksekliği 3.323 m dir.
meydana gelir. Magma, yüksek basınç sayesinde zayıf bir kaya tabakasına sızar ve yeryüzüne çıkar. Bu bir volkanın doğuşudur.
Lav dağı
Magmanın aktığı, kayadaki geçide volkan bacası denir. Yeryüzünde baca bir kratere açılır ve buradan lavlar akar. Kraterden fırlatılan lavlar volkanın kenarlarını belirler. Ağır maddeler yakında kalır, daha uzağa fırlatılabilen hafif maddeler ise dış çerçeveyi oluşturur. Binlerce yıllık bir sureden sonra, lavların katılaşmasıy-la dağ oluşur.
YAŞAYAN VE ÖLÜ VOLKANLAR
Bazı volkanlar her an patlayabilirler, çünkü sürekli olarak faaHyet halindedirler. Diğerleri zaman zaman patlar ve sonra tekrar faaliyetleri durur. Ölü volkanlar, kendilerini besleyen magma deposu tükenmiş olan volkanlardır. Ölü volkanlar tehlikeli olabilir, çünkü bacası tıkanmış olabilir ve yeterli basınç oluştuğunda bu volkanlar patlayabilir.
Aşağıda: Yanardağ ve magma deposu (1). Buradan magma (2) yanardağın bacasından (3) geçer ve kraterin merkezinden yeryüzüne çıkar. Patlama sırasında ana krater (4) ve yan yüzeylerden (5) gaz, buhar, lav, küller ve katı lav çıkar.
Çoğu yanardağlar, ortalarındaki boşluk dışında normal dağlara benzerler.
Bir yanardağ patladığında atmosfer büyük miktarda volkanik kül fırlatır. Bazı bilim adamlarına göre bu kül hava şartlannı etkilemektedir.
Dünyada dört tip yanardağ vardır.
Havvai tipi yanardağlar En iyi bilinen Havvai tipi yanardağ-
ları Mauna Lao ve Kılauea'dır ve bu yanardağlar hâlâ faaliyettedirler. Sürekli olarak erimiş lav fışkırtmaktadırlar.
Mauna Lao ortalama olarak üç buçuk yılda bir patlardı. Fakat 1950'den beri sessizdir.
Havvai tipi yanardağların kraterleri çok büyüktür ve diğerleri gibi çok korkunç patlamalar olmaz.
Stromboli tipi yanardağlar
Bu tip yanardağlar İtalya'nın kıyılarında bulunmaktadırlar. Patlamalar çok kuvvetli değil fakat ardı ardına gelir. Lavı Havvai tipi yanardağında-kinden daha yoğundur. Lav çabuk katılaşır ve tepenin orada birikir. Dolayısıyla, Stromboli tipi yanardağlarının tepeleri en yüksekten kesilmiş gibi gözükür.
LAV, KÜL, TAŞLAR BOMBALAR
Yanardağların kraterlerini dolduran lavlar genellikle sıvıdır. Patlama sırasında atılan tek madde lav değildir.
Gazlar, çok büyük miktarlarda açığa çıkabilir ve insan yaşantısı için olduğu gibi hayvan ve bitki yaşantıları için de büyük tehlike teşkil ederler. Çok zehirlidirler ve içine çeken kişi hemen boğulur.
Buhar her yanardağ patlamasında oluşur. Çok yüksek ısılara ulaşabilir ve bu da tehlike demektir. Küller, patlama sırasında lav parçacıklarından oluşurlar. Çok hafiftirler ve patlama sırasında çok geniş bir alana yayılabilirler. Bazı küller, patlamanın etkisiyle, o kadar yükseğe fırlatılırlar ki ancak aylar sonra geri gelebilirler. Kum, lav parçacıkların-
dan oluşur ve bütün kraterlerde bulunur. Taslar, 50 milimetre genişliğinde lav parçacıklardır. Bombalar, kraterdeki sürtünmeden dolayı, kurşun şekline gelen lav parçacıklardır ve havaya fırlatıldıklarında katılaşırlar. Kaya parçaları ve katı lavlar genellikle kraterin içinde ka-
Asa&tda: Bir yanardağ adası faaliyette
Volkan tipi yanardağlar
Bu yanardağlar isimlerini bir italyan adası olan Vulkano'dan aldılar. Bu tip yanardağlar, Sicilya'nın kuzeyinde sıralar halinde bulunurlar. Akıcı lav fışkırtırlar fakat bu lav çabuk katılaşır ve bacanın çıkışını kapar. Basınç yeterince çoğaldığı zaman, yanardağ patlar ve bu lav çok yükseğe fırlatılır.
Pele tipi yanardağlar
Bu yanardağlar, Martinik'de Pele yanardağından isimlerini almışlardır. Bu tip yanardağların lavları çok yoğundur. Kratere ulaştığı anda katılaşır ve krateri kapatır. Basınç yeterince fazlalaştığı zaman, Pele yanardağları çok büyük bir şiddetle patlar ve kraterin üstü tamamen havaya uçar. PeJe yanardağı son olarak 19O2'de patladı ve 20.000 kişi öldü.
Yanardağlar, patlama sırasında çıkardıkları lavların yoğunluğuna göre sıralanırlar. Yukarıda, soldan j sağa. dört ana tip volkan görülüyor: (1) Hawai. (2) Stromboli, (3) Volkan. (4) Pele
lırlar, fakat güçlü bir patlamada havaya fırlatılırlar.
NE KADAR YANARDAĞ VAR
Yeryüzünde kaç yanardağ olduğunu saptamak kolay fakat denizin altındaki miktarı saptamak hiç de kolay değil. Suyun altındaki bir volkan patladığında büyük dalgalar oluşur. Bazen patlamalar o kadar büyüktür ki
çıkan lav miktan bir ada oluşturabilir. Bu 1831'de Sicilya'da görüldü. Bu aynı zamanda 1963'de İzlanda açıklarında da görüldü. Bu volkan patlamaya başladıktan 4 gün sonra 650 metre genişliğinde ve 60 metre yüksekliğinde bir ada oluştu. Bu adanın adı Surtsey'dir ve jeolojistler için çok iyi bir inceleme alanı oluşturmaktadır.
ÜNLÜ VOLKANİK PATLAMALI
w/
Yanardağ
û
Say
79
Vezüv (italya)
2.0
7/7/
Awu (Endonezya/
3.Z
1783
Lakı (İzlanda)
10M
1792
Unzen (Japonya)
10.4,
1815
Tambora(Endonezya)
66.»
1883
Krakatoa(Endonezya)
36.0
1902
Pele tMartinik)
29.0.
1919
Kelud (Java)
s.r
1951
LamingıonfYeni Gine)
3.0
1963
Agung (Endonezya)
2.a
Yanardağlar, dünya kabuğundaki •hatalar üzerinde yerleşmişlerdir. Pasifik Okyanusu'nda çok fazla miktarda yanardağ vardır. Haritadaki noktalar, yanardağları göstermekledir.
YANARDAĞLAR VE YER SARSINTILARI
Dünyanın yanardağ faaliyetleri tara-ı fından etkilenen kısımları aynı zamanda birçok depremin olduğu yerlerdir. Bu yerler dünya kabuğunun zayıf olduğu veya hareket halinde bulunduğu yerlerdir. Bu faylardan en iyi bilineni Amerika Birleşik Devlet len'nde Kaliforniya kıyılarından gecen ve birçok bilim adamının Kaliforniya'yı bir gün kıtadan ayırmasından korktuğu San Andreas fayıdır.
Yanardağ faaliyetleriyle yer sarsıntıları arasında doğrudan bir ilişki olup olmadığı bilinmiyor, fakat yer sarsıntıları hakkındaki bilgiler gelişmiş sismolojik araştırmalara bağlı olarak fazlalaştıkça, bilim adamları ne zaman deprem olacağı hakkında daha kesin bilgiler elde etmeye başladılar. Bu araştırmalar belki aktif volkanların ne zaman faaliyete geçeceğini belirlememizi sağlayabilir.
Aktif yanardağların olduğu yerde ve önceden volkanik faaliyet olmuş ço-
ğu yerlerde, yeraltında bir güç kaynağının varolduğunu hatırlatan başka olaylar var.
Kükürt buharı
Volkanik alanlar bazen ay yüzeyi gibi gözükür. Bu korkutucu görüntüyü artıran etkenlerden biri de yeraltından yükselen küçük buhar bulutlandır. Bunlara yeryüzündeki çatlaklardan sızan kükürt gazı neden olur. Koku-. farı kötüdür. Avrupa'da en ünlüleri İtalya'da Napoli yakınlarındadır.
Buhar fıskiyeleri
Bazı yerlerde ise yeraltı volkanik faaliyetleri kendini lavlar şeklinde değil de, buhar fıskiyeleri şeklinde gösterir. Buharda insanlar için yararlı, ayrıştırılabilir kimyasal maddeler vardır. '
Buhar .fıskiyesi kuvvetli olmadığı zaman, volkanik faaliyetleri ile tanınan izlanda'da çekilen aşağıda fotoğrafta olduğu gibi küçük bulutlar halinde görülür.
Gayzerler
İzlanda (Buz Ülkesi) gibi bir adı olan ülkede turistlerin ilgisini en çok volkan patlamalarına yolaçan etkenlerin oluşturduğu gayzerlerin ve buhar fıskiyelerinin çektiğini düşünmek biraz tuhaf kaçıyor. Gayzerler Yeni Zelanda, İzlanda ve Amerika'da da bulunmaktadır. CHd Faithful 1871'de bulundu ve burada günde 21 ile 23 patlama olur, o zamandan beri her patlama 40 metre yukarıya 40.000 litre su fışkırtmaktadır.
Bir volkanik "gösteri"
Lanzarote, turist dolu Kanarya adalarından bindir. Burada volkanlarını paraya çevirmek isteyen yöneticiler . Islote do Hilario kraterinin kenarında bir lokanta açtılar. Bir yerli, sıcak volkanik küllerde yumurta haşlıyor ve bir tomar kuru çalı çırpıyı 2 metre derinlikteki bir çukura sokuyor. Bir dakikadan kısa bir sürede çalı çırpı ateş alıyor.
BİRYANAROM^H
MEKSİKA IS^^H
20 Şubat 1943'deij^^
iı bir Meksikalı Mİ
şifken, biraz ilent/BU
man çıktığını gor^mım
ne olduğunu ankimfM
yanına gittiğinde, y&m
yarık ortaya çıkmtf/M
komşularını çağırıp im
diğinde, kmnızı-sıeM
madikler püskürten «#i
sektiğinde bir volkanik t
şılaştılar. Altı uy sonra
yüksekliği 500 ntetreye u
kümüğü lav Polinda'n
San Jııan 'ı kapladı.
Solda: Old Faiıhfııl. A m
en meşhur gayzeri.
Aşağıda: Romanya 'da yt
doğal En aşağıda: Etna'da. volki
tiücün insan yararına kıtlk
için yapılan boru.
)'andaki say/ada: İzlanda'*
volkanik bölgede buhar
fıskiyeleri.
YANARDAĞ DEĞİLLER
Bazı doğal olaylar, volkan faaliyetlerini andırmaktadırlar faka! bunlar gerçekte yeraltında büyük miktardaki doğai gazın bir yarıktan yer yüzeyine çıkmasıdır. Eğer bu gaz ateş alırsa, tükenene kadar yıllarca yanabilir ve ne kadar su olursa olsun sön-dürülemez:
Aynı zamanda, yeraltındaki gaz rezervlerinin yeraltı suları veya göllerine sızmasından oluşan patlamalar da vardır. Sıcaklıktaki değişiklik gazın genleşmesine ve üstündeki kabuğun yükselmesine yol açabilir. Genellikle bu tür hareketler ölçülemeyecek kadar küçüktür, fakat Caspi-an denizinin etrafındaki alanlar 400 metre kadar yükselmiştir.
YANARDAĞIN GÜCÜNDEN YARARLANMA
İtalya 'da Et mı yanardağında 2. W-metre yükseklikte, volkan yaşamını incelemek ııtnaeıy/a bir gözlem evi kurulmuştur. Kraterden fışkıran bıı-lıaıın ve lavın sıcaklığına rağmen, hu yükseklikle sıcaklık çok düşüktür. Stühen dişler, gözlemevini ve yatacakları yerleri merkezi ısınıra sistemi yerine yanardağdım'e/de edilf-'i vıık\ck ı\ıvla. siıuık ttıtnınşfarılır.-
Kaydol:
Kayıt Yorumları (Atom)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder