19 Nisan 2009 Pazar

Volkanlar

Volkanlar
Lavlar fışkırarak alev ırmağına katılır. Zaman ., zaman gökyüzüne doğru II binlerce roket fırlar.' Harun
Tazieff, bu tür olayları görmeye alışkın olan ünlü volkanolojist,bir volkanın patlamasını böyle anlatmıştır.
Geçmiş zamanlardan beri insanların korkuyla seyrettikleri ve merak ettikleri büyüleyici ve dehşet verici olay.
AYADAN
ı yüzyıldan beri kurgu bilim »kayanın ve külün dı-s göre dünyanın mer-r geçit olduğunu düşün-ı Ncayeler yazmışlardır.
ı bu maddelerin yerin ı değil (6300 km. derinde) daha yakın tabakalardan (100 km. derinlikte) geldiği bilinmektedir.
BİR VOLKANIN DOĞUŞU
Dünyanın kabuğunun 30 ile 90 km. kadar altında, magma denilen erimiş kaya rezervuarı vardır ve ısı­sı çok yüksektir (1500°C.)
Magma, katı kaya tabakaları tara­fından çevrelenmiştir v» üstteki taba­kalar ftttteftMe çok büyük bir basınç âltındadtf. Dünyanın kabuğu sürekli olarak hareket halindedir ve bu ha­reketler sonuÇunda bazen çatlaklar
Solda: Etna yanardağının patlamasını gösteren temsili bir
EN YÜKSEK VOLKANLAR
Dünyanın en yüksek volkanı And'ların Arjantin tarafında bulu­nan Cerro Acuncagua 'dır (6.960 m.) fakat bu volkan ölüdür. Avrupa'da İse en yüksek volkan Sicilya'da Ei­na yanardağıdır ve yüksekliği 3.323 m dir.
meydana gelir. Magma, yüksek ba­sınç sayesinde zayıf bir kaya taba­kasına sızar ve yeryüzüne çıkar. Bu bir volkanın doğuşudur.
Lav dağı
Magmanın aktığı, kayadaki geçide volkan bacası denir. Yeryüzünde ba­ca bir kratere açılır ve buradan lav­lar akar. Kraterden fırlatılan lavlar volkanın kenarlarını belirler. Ağır maddeler yakında kalır, daha uzağa fırlatılabilen hafif maddeler ise dış çerçeveyi oluşturur. Binlerce yıllık bir sureden sonra, lavların katılaşmasıy-la dağ oluşur.
YAŞAYAN VE ÖLÜ VOLKANLAR
Bazı volkanlar her an patlayabilir­ler, çünkü sürekli olarak faaHyet ha­lindedirler. Diğerleri zaman zaman patlar ve sonra tekrar faaliyetleri du­rur. Ölü volkanlar, kendilerini besle­yen magma deposu tükenmiş olan volkanlardır. Ölü volkanlar tehlikeli olabilir, çünkü bacası tıkanmış ola­bilir ve yeterli basınç oluştuğunda bu volkanlar patlayabilir.
Aşağıda: Yanardağ ve magma deposu (1). Buradan magma (2) yanardağın bacasından (3) geçer ve kraterin merkezinden yeryüzüne çıkar. Patlama sırasında ana krater (4) ve yan yüzeylerden (5) gaz, buhar, lav, küller ve katı lav çıkar.



Çoğu yanardağlar, ortalarındaki boşluk dışında normal dağlara ben­zerler.
Bir yanardağ patladığında atmos­fer büyük miktarda volkanik kül fır­latır. Bazı bilim adamlarına göre bu kül hava şartlannı etkilemektedir.
Dünyada dört tip yanardağ vardır.
Havvai tipi yanardağlar En iyi bilinen Havvai tipi yanardağ-
ları Mauna Lao ve Kılauea'dır ve bu yanardağlar hâlâ faaliyettedirler. Sü­rekli olarak erimiş lav fışkırtmaktadır­lar.
Mauna Lao ortalama olarak üç bu­çuk yılda bir patlardı. Fakat 1950'den beri sessizdir.
Havvai tipi yanardağların kraterle­ri çok büyüktür ve diğerleri gibi çok korkunç patlamalar olmaz.
Stromboli tipi yanardağlar
Bu tip yanardağlar İtalya'nın kıyı­larında bulunmaktadırlar. Patlamalar çok kuvvetli değil fakat ardı ardına gelir. Lavı Havvai tipi yanardağında-kinden daha yoğundur. Lav çabuk katılaşır ve tepenin orada birikir. Do­layısıyla, Stromboli tipi yanardağla­rının tepeleri en yüksekten kesilmiş gibi gözükür.


LAV, KÜL, TAŞLAR BOMBALAR
Yanardağların kraterlerini dolduran lavlar genellikle sıvıdır. Patlama sı­rasında atılan tek madde lav değil­dir.
Gazlar, çok büyük miktarlarda açığa çıkabilir ve insan yaşantısı için oldu­ğu gibi hayvan ve bitki yaşantıları için de büyük tehlike teşkil ederler. Çok zehirlidirler ve içine çeken kişi he­men boğulur.
Buhar her yanardağ patlamasında oluşur. Çok yüksek ısılara ulaşabilir ve bu da tehlike demektir. Küller, patlama sırasında lav parça­cıklarından oluşurlar. Çok hafiftirler ve patlama sırasında çok geniş bir alana yayılabilirler. Bazı küller, pat­lamanın etkisiyle, o kadar yükseğe fırlatılırlar ki ancak aylar sonra geri gelebilirler. Kum, lav parçacıkların-
dan oluşur ve bütün kraterlerde bu­lunur. Taslar, 50 milimetre genişli­ğinde lav parçacıklardır. Bombalar, kraterdeki sürtünmeden dolayı, kurşun şekline gelen lav par­çacıklardır ve havaya fırlatıldıkların­da katılaşırlar. Kaya parçaları ve ka­tı lavlar genellikle kraterin içinde ka-
Asa&tda: Bir yanardağ adası faaliyette



Volkan tipi yanardağlar
Bu yanardağlar isimlerini bir italyan adası olan Vulkano'dan aldılar. Bu tip yanardağlar, Sicilya'nın kuzeyin­de sıralar halinde bulunurlar. Akıcı lav fışkırtırlar fakat bu lav çabuk ka­tılaşır ve bacanın çıkışını kapar. Ba­sınç yeterince çoğaldığı zaman, ya­nardağ patlar ve bu lav çok yükse­ğe fırlatılır.
Pele tipi yanardağlar
Bu yanardağlar, Martinik'de Pele ya­nardağından isimlerini almışlardır. Bu tip yanardağların lavları çok yo­ğundur. Kratere ulaştığı anda katıla­şır ve krateri kapatır. Basınç yeterin­ce fazlalaştığı zaman, Pele yanar­dağları çok büyük bir şiddetle patlar ve kraterin üstü tamamen havaya uçar. PeJe yanardağı son olarak 19O2'de patladı ve 20.000 kişi öldü.
Yanardağlar, patlama sırasında çıkardıkları lavların yoğunluğuna göre sıralanırlar. Yukarıda, soldan j sağa. dört ana tip volkan görülüyor: (1) Hawai. (2) Stromboli, (3) Volkan. (4) Pele

lırlar, fakat güçlü bir patlamada ha­vaya fırlatılırlar.
NE KADAR YANARDAĞ VAR
Yeryüzünde kaç yanardağ olduğunu saptamak kolay fakat denizin altın­daki miktarı saptamak hiç de kolay değil. Suyun altındaki bir volkan pat­ladığında büyük dalgalar oluşur. Ba­zen patlamalar o kadar büyüktür ki
çıkan lav miktan bir ada oluşturabi­lir. Bu 1831'de Sicilya'da görüldü. Bu aynı zamanda 1963'de İzlanda açıklarında da görüldü. Bu volkan patlamaya başladıktan 4 gün sonra 650 metre genişliğinde ve 60 metre yüksekliğinde bir ada oluştu. Bu ada­nın adı Surtsey'dir ve jeolojistler için çok iyi bir inceleme alanı oluşturmak­tadır.

ÜNLÜ VOLKANİK PATLAMALI
w/
Yanardağ
û
Say
79
Vezüv (italya)
2.0
7/7/
Awu (Endonezya/
3.Z
1783
Lakı (İzlanda)
10M
1792
Unzen (Japonya)
10.4,
1815
Tambora(Endonezya)
66.»
1883
Krakatoa(Endonezya)
36.0
1902
Pele tMartinik)
29.0.
1919
Kelud (Java)
s.r
1951
LamingıonfYeni Gine)
3.0
1963
Agung (Endonezya)
2.a
Yanardağlar, dünya kabuğundaki •hatalar üzerinde yerleşmişlerdir. Pasifik Okyanusu'nda çok fazla miktarda yanardağ vardır. Haritadaki noktalar, yanardağları göstermekledir.

YANARDAĞLAR VE YER SARSINTILARI
Dünyanın yanardağ faaliyetleri tara-ı fından etkilenen kısımları aynı za­manda birçok depremin olduğu yer­lerdir. Bu yerler dünya kabuğunun zayıf olduğu veya hareket halinde bulunduğu yerlerdir. Bu faylardan en iyi bilineni Amerika Birleşik Devlet­ len'nde Kaliforniya kıyılarından ge­cen ve birçok bilim adamının Kalifor­niya'yı bir gün kıtadan ayırmasından korktuğu San Andreas fayıdır.
Yanardağ faaliyetleriyle yer sarsın­tıları arasında doğrudan bir ilişki olup olmadığı bilinmiyor, fakat yer sarsın­tıları hakkındaki bilgiler gelişmiş sis­molojik araştırmalara bağlı olarak fazlalaştıkça, bilim adamları ne za­man deprem olacağı hakkında daha kesin bilgiler elde etmeye başladılar. Bu araştırmalar belki aktif volkanla­rın ne zaman faaliyete geçeceğini belirlememizi sağlayabilir.
Aktif yanardağların olduğu yerde ve önceden volkanik faaliyet olmuş ço-
ğu yerlerde, yeraltında bir güç kay­nağının varolduğunu hatırlatan baş­ka olaylar var.
Kükürt buharı
Volkanik alanlar bazen ay yüzeyi gibi gözükür. Bu korkutucu görüntüyü ar­tıran etkenlerden biri de yeraltından yükselen küçük buhar bulutlandır. Bunlara yeryüzündeki çatlaklardan sızan kükürt gazı neden olur. Koku-. farı kötüdür. Avrupa'da en ünlüleri İtalya'da Napoli yakınlarındadır.
Buhar fıskiyeleri
Bazı yerlerde ise yeraltı volkanik fa­aliyetleri kendini lavlar şeklinde de­ğil de, buhar fıskiyeleri şeklinde gös­terir. Buharda insanlar için yararlı, ayrıştırılabilir kimyasal maddeler var­dır. '
Buhar .fıskiyesi kuvvetli olmadığı za­man, volkanik faaliyetleri ile tanınan izlanda'da çekilen aşağıda fotoğrafta olduğu gibi küçük bulutlar halinde görülür.
Gayzerler
İzlanda (Buz Ülkesi) gibi bir adı olan ülkede turistlerin ilgisini en çok vol­kan patlamalarına yolaçan etkenle­rin oluşturduğu gayzerlerin ve buhar fıskiyelerinin çektiğini düşünmek bi­raz tuhaf kaçıyor. Gayzerler Yeni Zelanda, İzlanda ve Amerika'da da bulunmaktadır. CHd Faithful 1871'de bulundu ve burada günde 21 ile 23 patlama olur, o za­mandan beri her patlama 40 metre yukarıya 40.000 litre su fışkırtmakta­dır.
Bir volkanik "gösteri"
Lanzarote, turist dolu Kanarya ada­larından bindir. Burada volkanlarını paraya çevirmek isteyen yöneticiler . Islote do Hilario kraterinin kenarın­da bir lokanta açtılar. Bir yerli, sıcak volkanik küllerde yumurta haşlıyor ve bir tomar kuru çalı çırpıyı 2 metre de­rinlikteki bir çukura sokuyor. Bir da­kikadan kısa bir sürede çalı çırpı ateş alıyor.




BİRYANAROM^H

MEKSİKA IS^^H


20 Şubat 1943'deij^^

iı bir Meksikalı Mİ
şifken, biraz ilent/BU

man çıktığını gor^mım

ne olduğunu ankimfM

yanına gittiğinde, y&m

yarık ortaya çıkmtf/M

komşularını çağırıp im

diğinde, kmnızı-sıeM

madikler püskürten «#i

sektiğinde bir volkanik t

şılaştılar. Altı uy sonra

yüksekliği 500 ntetreye u

kümüğü lav Polinda'n

San Jııan 'ı kapladı.
Solda: Old Faiıhfııl. A m
en meşhur gayzeri.
Aşağıda: Romanya 'da yt
doğal En aşağıda: Etna'da. volki
tiücün insan yararına kıtlk
için yapılan boru.
)'andaki say/ada: İzlanda'*
volkanik bölgede buhar
fıskiyeleri.
YANARDAĞ DEĞİLLER
Bazı doğal olaylar, volkan faaliyetle­rini andırmaktadırlar faka! bunlar gerçekte yeraltında büyük miktardaki doğai gazın bir yarıktan yer yüzeyi­ne çıkmasıdır. Eğer bu gaz ateş alır­sa, tükenene kadar yıllarca yanabi­lir ve ne kadar su olursa olsun sön-dürülemez:
Aynı zamanda, yeraltındaki gaz re­zervlerinin yeraltı suları veya gölle­rine sızmasından oluşan patlamalar da vardır. Sıcaklıktaki değişiklik ga­zın genleşmesine ve üstündeki ka­buğun yükselmesine yol açabilir. Ge­nellikle bu tür hareketler ölçüleme­yecek kadar küçüktür, fakat Caspi-an denizinin etrafındaki alanlar 400 metre kadar yükselmiştir.
YANARDAĞIN GÜCÜNDEN YARARLANMA
İtalya 'da Et mı yanardağında 2. W-metre yükseklikte, volkan yaşamı­nı incelemek ııtnaeıy/a bir gözlem evi kurulmuştur. Kraterden fışkıran bıı-lıaıın ve lavın sıcaklığına rağmen, hu yükseklikle sıcaklık çok düşük­tür. Stühen dişler, gözlemevini ve ya­tacakları yerleri merkezi ısınıra sis­temi yerine yanardağdım'e/de edilf-'i vıık\ck ı\ıvla. siıuık ttıtnınşfarılır.-

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder